TEZ HAZIRLARKEN BİLİNMESİ GEREKENLER -9

Gözlem Yöntemi ile Veri Elde Edilmesi

Gözlem

Bir şeyi iyi anlamak için onun kendi kendine ortaya çıkan çeşitli belirtilerini gözden geçirmektir. Gözlem, insanoğlunun günlük hayatının büyük bir kısmını oluşturur. İnsan sahip olduğu bilgilerin büyük bir çoğunluğunu gözlem yoluyla edinir. Bilimsel bir amaca bağlı olmayan bu gözleme ‘doğal gözlem’ denir. İş görüşmeleri sırasında yapılan mülakatlarda kişinin işe uygun olup olmadığına gözlem yoluyla bakılır. Ayrıca bazı ülkeler vize işlemleri sırasında yüz yüze görüşme talep ederler, kişinin ülkeye gitme amacını gözlem yoluyla anlamak isterler.

Araştırmada gözlem ise gerçek hayat içinde olup bitenlerin araştırmacı tarafından izlenerek kaydedilmesi tekniğidir.

Gözlemde Olması Gereken Özellikler

• Belirli bir araştırma amacına hizmet etmelidir.
• Araştırmacı tarafından önceden planlanmış bir faaliyet olmalıdır.
• Gözlem sonuçları sistematik olarak kaydedilmelidir.
• Tutarlılık ve geçerlilik açısından gözlem sonuçları kanıtlanabilmelidir.

Gözlemin Kullanıldığı Alanlar

Psikoloji, Sosyoloji, Biyoloji, Tıp (hem gözlem, hem deney), Astronomi, Edebiyat, Coğrafya, Fizik, Kimya, Sanat vb. alanlarında gözlem yöntemi kullanılır.

Örneğin;

• Bir doktorun hastasına teşhis koyması,
• Bir uzay bilimcinin teleskopla gök cisimlerini gözlemlemesi,
• Bir psikoloğun teşhis koyarken hastasının hal ve hareketlerini gözlemlemesi,
• Bir biyoloğun hayvanlar alemini tanımak amacıyla gözlemlemesi ve bu gözlemler sonucu oluşturulan belgeseller.

Canlılardan, özellikle insanlardan, öteki tekniklerle veri toplarken bunların oldukları gibi değil de görünmek istedikleri gibi davranma eğilimleri verinin güvenilirliği açısından risk oluşturmaktadır. Fakat bu risk gözlem tekniğinde minimumdur. Ayrıca, bazı durumlar vardır ki gerekli bilgiler ancak gözlemle elde edilebilir, hayvanların doğada kurdukları yaşam düzeni, konuşamayan bir çocuğun belli bir olay karşısında gösterdiği davranışlar gibi.

Gözlem Çeşitleri

• Süresine göre gözlem çeşitleri
• Yapısına göre gözlem çeşitleri
• Yapıldığı yere göre gözlem çeşitleri
• Uygulama biçimine göre gözlem çeşitleri

Süresine Göre Gözlem Çeşitleri

• Sürekli gözlem: Sürekli gözlemde incelenen olay başından sonuna kadar izlenir. Güneş tutulması gözlemi sürekli gözleme örnektir.
• Zamanı gelince gözlem: Zamanı gelince gözlemde olay belirli bir zaman kısıtı içinde gözlenir. Örneğin; yarasaların beslenme şekli araştırılırken bu hayvanları sadece gece gözlemleriz. Çünkü gündüz avlanmaz, uyurlar.
• Aralıklı gözlem: Aralıklı gözlemde rasgele veya belirlenmiş zaman aralıklarında yapılan gözlemlerdir. Bir makinenin belirli aralıklarla gözlenmesi veya kolesterol problemi olan bir hastanın belirli aralıklarla kontrol edilmesi buna örnek olarak verilebilir.

Yapısına Göre Gözlem Çeşitleri

• Doğrudan doğruya gözlem: Duyu organlarımızla yapılan gözlemdir. Bir olayı gözlemlerken öncelikle duyma, görme gibi duyularımızı kullanırız.
• Araçla yapılan gözlem: Belli gözlemsel araçlar kullanılarak yapılan gözlemdir. Bilim adamlarının uzaydaki cisimleri gözlemlerken teleskop kullanmaları, hücreleri incelemek için mikroskop kullanmaları buna örnek verilebilir.

Yapıldığı Yere Göre Gözlem Çeşitleri

• Doğal ortamında yapılan gözlem: Olayları doğal ortamında gözlemleme biçimidir. Örneğin, öğretmenlerle öğrenciler arasındaki ilişkiyi gözlemlerken bunu doğal ortamında yani sınıfta yapmalıyız.
• Laboratuvar ortamında yapılan gözlem: Olayları laboratuvar ortamında gözlemleme biçimidir. Laboratuvar ortamında yapılan tüm deneyler bir anlamda da gözleme örnektir.

Uygulama Biçimine Göre Gözlem Çeşitleri

• Dışarıda gözlemleme: Gözlenenin gözlemciyi görme olasılığı olmadan gözlemleme biçimidir. Polislerin suçluları sorgularken bir yüzü aynalı camla çevrilmiş sorgu odalarını kullanmaları bu duruma örnektir.
• Katılarak gözlemleme: Gözlemcinin gözlemlenen kişilerle birlikte olduğu ve onlardan biri gibi davrandığı gözlem biçimidir. Casusların, bilgi edinilmesi gereken gruplara katılıp onlardan biriymiş gibi davranarak gözlem yapması buna örnek verilebilir.

Bir Gözlemcide Olması Gereken Özellikler

Gözlemcilerin, gözlem yapma konusunda uzmanlaşmış kişiler tarafından eğitilmiş olması gerekir. Planlanan gözlem sürecinde eğitilmeleri ve bu eğitim sonunda başarı gösterenlerin gözlemci olarak seçilmesi gerekir.

Bu eğitimde; gözlemin amacı, nelerin ne şekilde gözlemleneceği, gözlemlerin ne şekilde kaydedileceği gibi konular yer alır. Bu eğitimin uygulamaya dönük olması çok önemlidir.

İyi bir gözlemcinin;

• Zeki olması
• Gözlem yapacağı konuda ön yargısı olmaması
• Duyarlı ve dikkatli olması
• Gözlenenleri olumsuz yönde etkileyebilecek (din, dil gibi) özelliklerden bağımsız olması
• Bazı özel bilimsel araştırmalarda kişinin gözlem yapacağı konuda uzman olması istenir.

Gözlem Formunun Hazırlanması

Gözleme başlanmadan önce nasıl bir plan izleneceğinin tasarlanması gerekir. Bunun için gözlem formu kullanılır.

Gözlem formunda olması gereken özellikler:

• Gözlem formu olabilecek bütün durumların bilgilerini içermelidir.
• Bilgiler belli bir düzen içinde olmalıdır.
• Bilgilerin açık bir şekilde elde edilmesine yönelik olmalıdır.
• Çelişen bilgi içermemelidir.
• Dereceleme ölçekleri ve karşılaştırma çizelgelerinden yararlanılmalıdır.